Қорқыт ата
Қорқыт ата қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі мәңгі ұмытылмас ірі тұлға, ұлы өнерпаз, асқан күйші, қобыздың атасы.
Қорқыттың күйі мен қобызын халқымыз қастерлеп, бүгінгі күнге дейін сақтап келе жатыр.
Қарақожаұлы Қорқыт ата қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданына қарасты Сырдария өзенінің төменгі жағасында 8-9 ғасырларда өмір сүрген.
Қорқыттың шешесі нәрестені тоғыз күн қатты толғатып, ерекше бір қорқынышты жағдайда өмірге әкелген. Сырдарияның жағасын қара тұман бұлт басып, үш күнге дейін күн көзі ашылмайды. Қара түнектен қорыңнан халық жаңа туған баланың атын Қорқыт деп қойған.
Қорқыт ата қобыздан күй төгіп, өмір жырын толғап тұрғанда оған ажал батып келе алмаған. Содан бері қобызды халқымыз киелі санаған. Қорқыт ата өлмейтін ғұмырды табады. Ол - қобыз.
Қобыз қиын-қыстау, тар жолдарда Қорқыт атаның өзегін талдырмас қорегі, ақыл-ойын өрбіткен, арып - шаршағанда шабыт берген, сергіткен өмір серігі болған:
Жиһан кезіп жүргенде
Серік қылған қобызым.
Өзек талған кезімде
Талшық қылған қобызым.
Таусылғанда амалым
Нақыл берген қобызым.
Шағылғанда тауаным
Ақыл берген қобызым.
Шалдыққанда шаршатпай
Сүйеу болған қобызым.
Жабыққанда мұңайтпай
Сазым болған қобызым.
Замананың сағымын
Күй ғып тартқан қобызым.
Сарылғанның саласын
Сыр ғып тартқан қобызым.
Қорқыт ата адам жүрегін тебірентетін толғауы тоқсан түрлі күй шығарған. Сол кейбір күйлері біздің заманымызға дейін жетіп отыр.
Қорқыт атаның күйлері: Ұстаз, Аңқу, Елім-ай, Қоштасу, Кілем жайған, Қорқыт күй, Башпай, Ұшардың ұлуы, Желмая, Сарын, Қоңыр.
Қорқыт атаның нақыл сөздері:
- Самай шашы ағарған баба көрікті,
Ақ сүтіне тойғыза - тойғыза емізген ана көрікті.
- Тізесін бүгіп отырған инабатты әйел көрікті.
- Қыз анадан көрмейінше, іс түзелмес.
- Ұл - атаның ері, екі көзінің бірі.
- Дәулетті ұлың болса, ошағыңның қоры болар, Дәулетсіз ұлың болса, атаңның көрі болар.
- Өнегелі бала көрікті, т.б.
Қорқыт атаның сегіз қырлы күмбезді мазары қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Темір жол станциясында, ол қазір «Қорқыт» деп аталады. Су шайған бұрынғы бейіттің орнына жаңа ескерткіш орнатылды. Ол ескерткіш - биік төрт қобызды бір-біріне сүйеп, біріктіріп жасаған.
Қазақтың аңыз әңгімелерінде Қорқыт атаның ең соңғы күйі «Башпай» деп аталады.
Қорқыт ата кітабы осы күнге дейін Дрезден қаласында он екі жырдан тұратын қолжазба күйінде және Италияда алты жырдан тұратын қолжазба күйінде сақталып келеді. Қорқыт ата кітабы VIII ғасырларда және одан да бұрын туған аңыздардың жинағы деуге болады.